Bu düşüncelerle geçirdiği kocaman bir hafta yaptığı hiçbir işten verim alamadı. Ne kendisi için tatmin edici bir vakit geçirmişti ne de iş yerindeki patronu için. Sürekli düşündüğü, düşünerek daha da içinden çıkılmaz bir hal alan bu konu onu çıldırtacak kadar meşgul ediyordu. Artık yaşamsal faaliyetlerini devam ettirebilecek ihtiyaçlarını dahi bedensel bir belirti onu ele geçirince fark edebiliyordu. Yemek yemek gözleri kararınca aklına geliyordu örneğin, ya da su içmek boğaz kuruluğundan öksürük nöbetlerine tutulduğunda aklına geliyordu. O hafta onlarca, hatta yüzlerce fikir düşündü. Bunların hepsi başka birinin düşüncelerini, duygularını, hislerini nasıl anlayabileceğine, algılayabileceğine, öğrenebileceğine yönelikti. Aklına gelen fikirlerin çoğunluğu milyonlarca dolar harcanması gereken uçarı fikirlerdi. Düşünceleri arasında daha düşük bütçeli fikirler de vardı elbette fakat bunlar insanların sözcük dağarcığıyla, yaşadıkları olayları ve düşüncelerini insanların algılama biçimine uygun olarak açıkladıkları üstünkörü anket benzeri fikirlerdi. Bunları gerçekleştireceğine hiç düşünmemiş olmasını bile yeğlerdi. Uçarı fikirlerine bütçe sağlamak için bankada yıllardır biriktirmiş olduğu parasına göz attı hafta başına yaklaşırken. Bankada tam tamına iki milyon lirası vardı. Dahası babası öldükten sonra miras olarak bıraktığı memleketinde iki daire ve birkaç küçük imara açılmamış arsa vardı. Tüm bunları satıp bu düşündüğü fikirlerden birini gerçekleştirmek için harcasa bile bu isteğinin ahlaki olup olmadığına dair belirgin bir fikri yoktu. Ahlaki olmasa bile bu işi el altından yapabileceği en azından belli bir yol kat edebileceği finansal gücü olduğunu düşünüyordu. Tüm bu sorulara cevap alabilmek adına avukat bir arkadaşı ile güç bela iletişim kurabilmiş, hafta içi buluşmak için sözleşmişti.
Uzun yıllar sonra ilk defa başka bir niyetle evinden çıkmıştı. Bu sefer yollar kendisini tanıdık bir yüzle karşılaşmanın dinginliği ile karşılamıyor, onu bin türlü yaşanmamışlıkların, zorlu tekinsiz yılların, adi arkadaşlıkların, üzüntülerin, huzursuzlukların anavatanı olan memleketine götürüyordu. Çocukluk yıllarında çıktığı bu insafsız yere tekrar gitmek onun için büyük bir adımdı, zor olandı. Yine de bu yolculuk onun hayatını değiştirebilecek nitelikte büyük bir adımdı. Belki orada tüm bu yaşadığı ya da yaşayamadığı günlerin, duyguların, hislerin intikamını alacak kişiler ya da nesneler bulacaktı. Ya da bayat bir yüzleşmeyle karşı karşıya kalacaktı. Ne yaşayacağına dair hiçbir fikri olmamasına karşın, rotasını biliyordu. Yapıp edeceklerini notlar halinde planlamış, üç günlük bu geziyi kendisi için bir milat bilmişti. Yaptıklarının yanında kendiliğinden gelişecek her türlü duruma da hazırlıklı olduğunu hissediyordu. Yine de içinde büyük bir huzursuzluk olduğunu saklamıyordu, daha doğrusu saklayamıyordu. Bu yaşadığı tekinsizliğin ilk belirtilerini otogardayken geç kalan otobüsün muavinine göstermiş, koca adamı bir güzel paylamıştı. Adam da içinden “-herhalde deli!” diyerek alttan almıştı. Daha sonraki belirti bir dinlenme tesisinde yemek servisi yapan yirmili yaşlardaki güzel bir köylü kızına davranışlarında vücut bulmuştu. Alelade huysuzluklar olduğunu düşünen genç kadın ona hiç cevap vermeden masayı silmeye devam etmiş, yemeğini bırakmış, köşesine çekilmişti.
Bu dağlar, bu otoyolun kabus gibi tam ortasına çökmüş olduğu köyler, bu tek tük ağaçların piç gibi kaldığı çorak kahverengi topraklar her zaman böyle mi görünüyordu diye düşünüyordu yolculuğun sonuna yaklaşırken. Teknolojinin nimetleri de bu sıralarda kendisini yalnız bırakmıştı elli kişilik bu metal yığınının içinde, elli birbirine benzemez insan ile. Başının üzerinde duran raftaki küçük çantasından bir defter çıkarıp bir şeyler karalamaya başlamıştı otobüsün arka tarafından gelen üç beş bebek bağırtısı içinde. Ara ara diğer yolcularla birlikte bir memnuniyetsizlik türküsüne ahlar, oflar içinde o da eşlik ediyordu. Sanki daha önce hiç yaşamamış olduğu bu şehre gitmek onun içinde müthiş bir güvensizlik oluşturuyordu. İndiği zaman onu almaya gelecek kimse yoktu. İnince gideceği kimse yoktu. Akranları, akrabaları, arkadaşları yoktu. Belki yoktu demek makul değildi fakat varlığı oluşturan vücut değilse eğer, onlara var demek fazla iyimserlik gibi görünecekti.
Daha önce illa ki bir filozof bunu düşünmüştür, adını da elbette koymuştur diye düşündüğü bir ton düşüncesi arasında bir de varlık kavramı vardı ki onu en çok meşgul eden düşüncelerden biriydi epeyce bir süre. Ona göre bu kavramın vücutla, fiziksel olarak kapladığı bir alanla bir ilgisi yoktu. Varlık yalnızca insan zihni içerisinde onunla iletişimde olabilen nesnelerle ilgiliydi. Yani bir arkadaşının, akrabasının ya da bir gitar sehpasının, kendisi için var olabilmesi yalnızca onunla zihinsel olarak iletişim kurabilmesi münasebetiyle olabilirdi. Özdeşlik kurmakla uzaktan yakından bir ilgisi olmayan bu varlık müessesesi onun için yalnızca kendisinin var olduğunu kesin bir biçimde kanıtlaması şeklinde vücut bulamıyordu. Bir kişi kendisine yakınlık gösterip onunla dertlerini ya da sevinçlerini yahut daha derin olarak nitelendirilebilecek hayat felsefesini, tecrübelerini paylaşması o kişiyi onun zihninde var etmiyordu. Çoğunlukla bir roman karakterini, kendisinin düşündüğü görsel bir nesneyi daha varlık olarak kabul edebiliyordu. Var kabul edebilmek için onu olduğu gibi kabul etmek, onu içselleştirmek onun için yeterli değildi. Daha sonra bu varlığı düşünce zemininde değerlendirebilecek kadar değerli görmesi, onun bazı yönlerini eleştirebilmesi, belki onu düşünce dünyasında düzeltebilmesi isteğini de uyandırıyor olması gerekiyordu.
Geleceğini annesine, arkadaşlarına ya da herhangi bir akrabasına haber vermemişti. Bunu üstün bir tavırla kararlaştırmamıştı. Öylesine, kolaylıkla yapmıştı. Zaten hiçbiri onun için tam olarak var değildi. İndiği zaman havanın kalitesinden anlamıştı nereye geldiğini. Hafif, kuru, serin bir havaydı. Yol kenarlarında herhangi bir kurala bağlı kalınmamış, rastgele yerleştirilmiş ağaçlar vardı, ki bazılarının kökleri zaman içinde o yolları bozabilecek, belediye çalışanlarına fazladan iş çıkarabilecek ağaçlardı. Ama zaten bunu düşünmüş olabilmeleri ihtimaline pek olanak vermiyordu. Park ve bahçeler müdürlüğüne atanmış bir kuzen ya da belediye reisinin oradan buradan tanıdığı herhangi bir adamın bunlarla ilgilenmediği gibi, onun bu işe atadığı personeli de bu işlerden anlamıyordu ona göre. Anlaması da gerekmiyordu. Küçük yerlerde işler böyle yürürdü. Öylece bir süre yürüdü. Yanında pek fazla eşyası olmadığından yürümek büyük bir yorgunluğu doğurmuyordu. Şehrin girişindeki küçük bir otele girip oda sordu. Fiyatı beğenmemiş olacaktı ki oradan çıkıp hemen karşısındaki daha az süslü ama daha derli toplu başka bir otele gitti. Fiyatı hiç sormadan anahtarı alıp odasına yerleşti. Onu diğer otelden vazgeçiren fiyat değildi esasında. Giriş kapısının iki yanında duran devasa yeniçeri heykellerinin ucubeliğinden dolayı girdiği anda buradan nasıl kaçarım diye düşünmüştü. Girmiş bulunduğu için de mecburen beğenmeyeceği bir kalem aradı. Bu da en basitinden fiyat olabilirdi.
Otelden çıktığında öğleden sonra saat ikiyi vuruyordu. Bu şehirde on dakikalık yürüme ile her yere ulaşılabilirdi, öyle hatırlıyordu. Çocukken bu mesafeler ona ne kadar da uzak geliyordu, oysa şimdi vücudu büyük olduğundan mıdır yoksa mesafe kavramı yaşadığı o kocaman şehirden dolayı tamamen değiştiğinden midir bilinmez ona bir çırpıda yürüyerek aşılabilecek kısa gezintiler olarak geliyordu. Yaklaşık on iki dakika sonra uzaktan görmesi gereken belediye binasının yerinde kocaman bir boşluk vardı. Küçük şehir işgüzarlığı yine yapmıştı yapacağını. Bu boşluk şehrin tüm çocuklarını bağrına basabilecek devasa bir park alanı ile değerlendirilmiş gibi görünüyordu. Fakat parkta oynayan üç beş çingene kılıklı veletten başka kimsecikler yoktu. Az ileride parkın giriş kapısının hemen önündeki otobüs durağında duran yaşlıca bir adama belediye binasının nerede olduğunu sordu. Adam “-Ohooo, yeğenim, taşındı o, çok oldu. Buraya da bak ne güzel park yaptı belediyemiz, şehrimiz büyüyor, genişliyor!” diyerek sevine sevine yapılan işleri anlatmaya başladı. Bir süre sonra ilgisiz bir çift gözün kendisini dikkatle dinlemediğinin farkına varmış olacak ki baştaki sorunun cevabını kestirmeden verdi. Belediye binasının bu sefer yarım saat yürüme mesafesindeki bir yere taşındığını öğrendi. Yürümek için mecali kalmamış değildi, fakat yine de fazlaca vakit kaybetmemek için, notlarındaki planlarına uyabilmek adına bir taksiye atlayıp belediye binasına gitti. Sırasıyla tapu, imar, şehir planlama bölümlerine uğrayıp, babadan kalma arsaların yerlerini ve tapu örneklerini toplayıp çıktı.
Yeni belediye binası gereksiz bir lüksten muzdaripti. Giriş holünde büyük bir boşluk yaklaşık yedi kat yüksekliğinde galeri boşluğu vardı. Bu boşluk güvenlik görevlilerinin gelen geçeni buyur ettikleri yer olarak değerlendirilmek zorunda kalındığı için en ücra odadan bile konuşulanların duyulabileceği devasa bir megafon gibi sesleri büyütüyor, büyütüyordu. Güvenlikteki genç kadının kafasını kaldırıp yukarı bakışından sık sık sesten dolayı amirlerinden azar yedikleri anlaşılıyordu. Beton dokulu bankosu, duvarlardaki işlemeli seramik kaplamalar, aydınlatmalar…
Bu kadar uzun süredir tanıdık bir simaya rastlamamış olması onu şaşırtmıştı. Her ne kadar bu şehre uzun zamandır uğramamış olsa da burası en nihayetinde herkesin neredeyse birbirini tanıdığı bir şehirdi. İnsanların sima olarak değişmediklerini düşünüyordu. İllaki okuldan, dershaneden, mahalleden tanıdık birini görebileceğini düşünmüştü oysa. Yine de yürüdüğü o on iki dakikalık mesafede birçok insanın yolda birbirine selam verdiğini görmüş, hatta sarılıp, öpüşüp muhabbete dalanlara bile tanık olmuştu. Şehrin alışverişinin döndüğü çarşı denen muhite yine belediye binasının önünden bindiği bir taksiyle birkaç dakika içinde ulaştı. Birkaç emlakçıdan içeri girip, elindeki kağıtları gösterip piyasa araştırması yaptı. Ev ve arsalar için en yüksek rakam olarak dört buçuk milyon öneren bir emlakçı buldu, dahasını da aramadı. Babadan kalma evlerin halini görmek için evlerin bulunduğu apartmana doğru yürümeye başladı. Bu evlerin metruk bir havası olduğunu düşünüyordu. Annesi ve babası çok öncelerde, daha liseye yeni başladığı sıralarda ayrılmış olduğundan evlerde annesinin ya da akrabalarının bir hakkı yoktu. Apartmana ulaştığında dairelerin zillerini çaldı. Dairelerin birinden tanıdık bir yüz çıktı. Bu yüzü tanıdığına emindi fakat ismini, kim olduğunu bir türlü anımsayamıyordu. İnce bir girizgahla birlikte kendisini tanıttıktan sonra yüzün sahibinin teyzesinin kızı olduğunu öğrendi. Bu kızı en son altı ya da yedi yaşındayken görmüştü. İnanamadı, kız büyümüş, serpilmiş, kucağında bebeğiyle kadın olmuştu. Hala çocuk gibi görünüyordu fakat en azından on sekiz- on dokuz yaşında olmalıydı. Diğer dairenin akıbetini de tanışmış olduklarından ona soruverdi. Orada da babasının bir arkadaşının çocuğu kalıyordu. Uzun zamandır bu evlerde kaldıkları belli olan bu insanlar neredeyse babasının ölümünden sonra ona hiç kira ödememişlerdi. Ya da ödemişlerse bile kendisine bu para hiç ulaşmamıştı. Teyze kızına durumu anlatırken kız biraz telaşlanmış, sesini iyice yükseltmeye başlamıştı. “Yani, evlerin mülkiyeti benim üzerimde olduğundan dolayı, kirayı bana bir şekilde ulaştırmış olmalıydınız.” Diyerek kendisini açıklamaya çalıştıysa da genç kadına laf dinletemedi. Daha fazla rezillik çıkmadan “Neyse, ben evleri satacağım, haberiniz olsun. Zaten yasal olarak da sattıktan sonra taşınana kadar bir süre kalabilme izniniz var, kira falan dert değil, söylediğim gibi yeni bir iş kuracağım, o yüzden evleri satacağım.” Diyerek oradan uzaklaştı. Apartmandan çıkıp yürürken uzun uzun kendisine ait olanlara verdiği değerin niceliğini tartmaya başladı. Bu terazi hesabı acı bir telefon sesiyle bastırıldı tabi ki. Arayan annesiydi.
Şık Kurbanlar
Bugünün tarihi farklı, her zamankinden farklı bir gün yaşıyoruz. Henüz ben hariç kimse bunun farkında olmayabilir, fakat farkında olmadığımız şeylerin var olmadığını da iddia edemeyiz. Tarih tereddütten ibarettir. Her tarihçinin kendine göre farklı olarak söylediği yalanlar vardır ve her insan farklı bir tarihçinin yalanını yaşar. Yazılı metinlerden çıkarılan trajedilerin maliyeti yitik sevgilileri yazarın. Yazmak da bir alfabeden türemiştir, yazan da. Aslında hepimizin binlerce ortak noktası var, ve bunun farkında değiliz. Bir kere aynı yazılı metinlerde geçiyoruz. Nereden geldiğimiz önemli olmasa bile neden geldiğimiz konusunda ortak bir fikre varmalıyız.
Göç mevsimi geldiğini zannetmiş, kocaman bir ovada yankı, yalnız kuş çığlığı
Birkaç uğultu ile irkiliyorum, sesler tanıdık, biliyorum. Ama burada olmamalılar, şaşırıyorum. İçimdeki büyük boşluktan geçmişin yankılarını mı duyuyorum acaba? Korkuyorum. Tüm sevgilerimi içimde söndürdükleri ateşe atıyorum, bir ihtimal tutuşur belki, bekliyorum. Ezilen gururumu yıkadım astım, kurutuyorum. Kuruntu yapıyorum belki de, bilmiyorum.
Bilmediğim şarkılara eşliğimsin. Neredesin? Yıllardır bu soruyu sordum gördüğüm her notaya. Notalar görünmez deme dikkatli bak. Biraz kır şu zincirlerini. Lütfen biraz anlamaya çalış beni. Ben deli değilim! Bakma bana öyle, ben çaresiz değilim!
Benden ölü doğmuş duyguların intikamını almaya çalışan tüm aptallara hadlerini bildireceğim.
İstediğin kadar canımı yak. Şimdi buradasın. Sen buradayken seni hissetmiyorsam, gittiğin zaman da sensizliği hissetmem. El alem ne der korkusuyla kahkahalar at. Gülüşünü kıskanmıyorum artık. Çok bunaldım, kaçıp bir ağaç kovuğuna saklanmayı düşünüyorum. Önceden olsam burada, uzanır çimenlere gökyüzünü seyrederdim. Kutup yıldızından karınca yuvalarından seni bulmaya çalışırdım. Soğuktun, kayan yıldızlarımı yakalamaya çalıştım. Belki başıma ekşiyen bir delinin her söylediğine inandım. Yorgun memur dertleri dinledim. Şimdi o kadar korkuyorum ki yaşamak sancısından. Kağıtlara bir kaç yalın kelime bırakıyorum. Dünyayı toplasan bir cümle etmez şimdi, kendimi terk ediyorum…
Anlamını kavramak için uğraştığımız her şey için daha önce herhangi biri tarafından açıklanma ihtiyacı duyulmuşsa eğer, anlamını kavramak için uğraşılan şeylerin gerçekten anlamlı olduğuna inanmalı mıyız?
Beynimde ölü bir adamın kalıntıları var. Nerede ölmüş ne uğruna ölmüş bilmiyorum, aslında umrumda da değil. Kafatası soruyor. Naziktir genelde. Neredensiniz siz? Cevap veriyorum, gökyüzünden. Sus diyor, inanmıyorum! Biraz gergin galiba bu aralar. Nasıl davranacağını bilmiyor, tutarsız. Benim gibi. Onunla aramıza kalitesiz kumaşlar giriyor. Bizi yataktan bu kumaşlar ayırıyor. Belki onlar olmasa yatağa gömülecektik. Dert değil. Ayrılmak acı çekmekten iyi diyor elmacık kemiği, ona pek güvenmiyorum. Bazen kalitesiz şakalar yapıyor. Kemik tozu savuruyor yüzüme. Burnum kaşınıyor. Hapşıracak gibi oluyorum, burnumu tutuyorum ama faydası yok o burnun bir kere kaşınmışsa hapşırsan bir dert hapşırmasan bir dert. Saçmalamayı bırakıp hapşırıyorum. Bir saniyeliğine de olsa kalbim duruyor, rahatlıyorum. Hiç durmayacak diye endişeleniyordum. Bu aralar biraz değişikliğe ihtiyacım var.
Hava sıcak.
2 Eylül
Bugün üçüncü gün. Bir takım yıldızı beliriyor gözlerimin önünde. Önceden gördüklerimin hazin bir hatırası olarak sadece bunlar beliriyor zifiri karanlıkta. Daha önce hiç bu kadar endişelenmemiştim göremeyeceğim için. Oysa basit bir toz zerresi sanıyordum gözlerimde misafir ettiğim zerreleri. Meğer onlar bir işgalci edasında misafir oldukları haneyi ele geçirmek için planlar yapmışlar. Perdeleri kapatmalarını buna bağlıyorum. Zannediyorum ki iyi huylu değil beynimdeki bu sefilliğinden habersiz ur. Belki de kendine yüklediği sıfat; Uğur. Yenemeyeceğimi düşünmüyordum son günah çıkarmama kadar bu şaşkın günahımı. Ama rahiplerdeki umutsuz gülümseme varlığımı aşıp büyük bir savaşma ruhuyla da doldurmuyor yorgun bedenimi. Yıkıcı. Bugün gözlerim seni göremeyecek. Belki bir sonraki görüşmemiz aylar sonra değil. Bir kaç saat sonra yanıma gelip her şeyin iyi olduğunu söyleyeceksin. Varlığını hissetmem için tenine ihtiyaç duymuyordum oysa. Şimdi o güzel fotoğraflarına bakamayacağım. Güzel yüzünü unutmamak için hayallerime saklanacağım ne acı. Belki bununla başa çıkamayacağım. Son kez gördüğümü anlamış olsaydım doya doya bakardım yüzüne diye düşünüyorum. Gerçi yakınmayı, pişman olmayı, kaderimi sorgulamayı sevmem ama. Ama, ama, ama…
Yapraklar gibidir insan soyu
Bir gece vaktiydi oturdum koltuğuma, konuştuk biraz yalnızlığımla. Uzun uzun konuştuk, aslında konunun da sonu bir yerlere varmadı. Boş konuştuk anlayacağın. Sahi anlayacak mısın? Sonra sustuk aniden. Sanki önceden anlaşmış gibi. Uyumlu bir şekilde sonlandırdık muhabbeti. Kalktı ayağa bir kahve yapayım mı dedi? Hayır dedim yüksek perdeden. Yavaş lan dedi, duyuyoruz herhalde ne bağırıyosun? Biraz ürktüm, kusura bakma dedim. Neden istemediğimi sordu. Onun yaptığı kahvenin acı olduğunu söyledim. Hemen yüzü düştü halıya, halı sarardı, gözlerimde iki damla yaş çoğaldı. En sevdiğim halıydı. Ama dert değil, yalnızlığımın yüzüne iyi bakacağım. Zaten ne zaman bir suç işlesem kafam öne eğilir, mecburen halıya bakarım. En azından tanıdık bir çehreye bakarım. Kapı çaldı bir ara açmadım. Komşudur diye düşündüm, neden açmadığımı düşündüm. Düşündükçe düştüm. Beni yerden ayakkabılarım kaldırdı. Onlara borçluyum. Saçma sapan hislerle uyandığım her sabahtan, bu evden, bu diyardan beni uzaklaştıran onlar. Ayakkabılara borçluyum, bazen bazılarını uzun süre giyemediğim için de suçluyum. Ya da suçlu hissediyorum. Bu da bir şey. Hissedebilmek güzel ve sen, benimle yersiz bir yumuşak g.
Muhitini bilsem orada yazmak isterdim, kelimelerim sana yakın olursa ben de yakın sayılırım. Seni dünü bekler gibi beklerdim. Anlaşılmaz konuşmuyorum, sen anlamıyorsun. Ama sorun değil. Kedi beslediğini duydum. Bu senin iyi bir insan olduğun konusundaki şüphelerimi yenmemde çok yardımcı oldu. Kaç kere düşündüm adına şiirler yazmayı, ama caydırıldım. Şiir sana göre değil anladığım kadarıyla. Bir bilgeye denk geldim bir uçakta, uçak fobisi vardı. Yüzüme bakıp, “Yanlış anlaşılmaktan korkma!” dedi. Bu tavsiyeyi başkalarından da aldığımı söyledim, burun kıvırıp “Bilgelik ayağa düşmüş!” dedi. Haklıydı.
Bir insanın hayatının dışında, uzak olmak. Ya da öyle hissetmek. Hislerin oluşmasında insanların payı var mıdır ya da bir his veya fikrin oluşmasında önceki hissedilen veya oluşan fikirlerin etkisi ne denlidir diye düşünmeden edemiyorum. Zaman zaman damarındaki kan kadar yakın hissettiğin insanın yabancı olduğunu düşünmene verdiği fırsat ne kadar yaralayıcı. Bir mermi gibi beynini darmadağın eden bu hissiyat ne kadar da acı verici görünüyor. Duygu dediğimiz hayal mahsulü, hormonal dengelere bağlı zalim oyunlar bizi nasıl bu kadar ele geçirebiliyor acaba? Sorulmamış bir sürü soru geliyor aklıma ama cevaplarını üretebilecek gücü kendimde bulabilecek miyim, bilemiyorum. Bu yüzden bazen basit bir yaşama olan arzum alevleniyor. Tüm bu etkisiz gibi görünen küçük etkenler insanın içindeki isteksizlik korlarına düşmüş bir kıvılcım gibi davranıyorlar. Hayatın ilginçliği burada, bir saniyesine bile hükmedemediğin zamanı, milyonlarca düşünce üzerinden kendine en yakın olanı bulabilme isteği üzerine harcamak ne kadar da samanlıkta iğne aramaya benziyor. Her ne kadar boş düşüncelerle kavrulduğunu düşünse de insan bazen böyle şeyler düşünmek mecburiyetinde bırakılıyor olabilir. Öğretilerle yaşanan hayatta hangi duygu saf, hangi fikir doğal ve orijinal olabilir ki? Acı tarifleri, yemek kitapları, bir takım devinim halleri. Hepsinin temeli ilk insanlığa kadar dayandırılabilir. Ama bir dayanak arıyorsak kelimelerim yalnızca sizin varlığınıza dayansınlar isterim. Çünkü bir sonbahar günü ulu çınardan düşen son yaprağın da tutunma arzusu dindiğinde topraktan yaratılan bedenimde bir misafirlik başlayacaktır. Başlayan bu misafirliği bir karınca sona erdirebilir, türlü bakteriler misafirliği sonsuzluğa eriştirebilir. Dünya ihtimaller denizi; hayat, hayata karışabilenlerin yeri. Birbirimize karışabilmek, dertlerimizin kavuşma arzusunun insanlığa yemini. Sadece bir kaç şey söylenebilir, hepsinin başında bir kelime olabilir. “Umarım”…
Kaç kişiyi öldürdüm düşlerimde?
Ben çaresiz değilim! Ben çaresiz değilim. Ben çaresiz değilim? Dediğim anda düşlerimden uzaklaşıyorum. Uzak olduğum insanlara gözüm takılıyor, çok uzaktalar, onları görmekte zorlanıyorum. Onlara biraz daha yaklaşmalıyım galiba, ödevim bu! Elime ne geçecek acaba, bilemiyorum…
Aslında diyerek bir yazıya başlanmaz aslında. Çünkü aslında dediğimiz zaman konu hakkında bazı şeyleri zaten biliyor olmanız gerekir. Bu yüzden bir kaç cümle ile mevzuyu özetleyip aslında diyerek başlayacağım yazmaya.
İnsan gördüklerini kendi kendine açıklığa kavuşturduğu zaman, gördüğü maddeler veya olaylar arasında bir bağlantının olup olmadığı arayışına başlamaktadır. Bu ikincil ve daha karmaşık olan süreç, yine insanın hafızasında biriktirilmiş olmanın sonucunda, bilinçte kalan bağlantılarla stereotipler arasındaki karşılaştırmalar aracılığıyla oluşmaktadır. Stereotiplerle karşılaştırma yöntemi, cereyan eden olayların anlamını çözmek ve gerçekleri ortaya çıkarmak açısından son derece ekonomik bir yöntemdir. İşte bu iki süreç esnasında, izlenen olaylardan artık stereotip hafıza tarafından bilinen nitelikli bir farklılığın açığa çıkarılmasıyla, başka bir üçüncü sürecin doğuşu gerçekleştirilmektedir. Böylece insan bilincinde, görülenlerin sabitleştirilmesi ve anlaşılmasının yanı sıra, bir de bilinen ve görülen bağlantıların denetim amacıyla karşılaştırılması esnasına göre değerlendirme ve sonuçlar çıkarmaktadır.
Gerçekten çok fazla insana maruz kalıyoruz bazen. Bu biraz üzüyor insan denen mahlukatı, yine de dünyevi dertlerden soyunma isteği hücüm ediyor üzerime. Beklenen kadar günahkar değilim. Ama melek olmadığım da aşikar. Şeytansı dertlerin üzerinde titizlikle çalışmaktayım. Yalınlık tuzağı, kan damarlarımda yankılarıyla buluşuyor. Her gün daha rezil rüyalar görüyorum. Her rüyamda birinin daha hakkına giriyorum. Bununla nasıl başa çıkabileceğimi düşünmekle geçiriyorum vaktimi. Zamanında zamanı gelene zamanla ilgili problemlerimi anlatmak gibi yanlışlıklara düşüyorum bazen. Beni derinden yaralayan düzen takıntıları, insanlara dokunamıyor bile. Yarım kalmış bütün işlerin yorgunluğuyla başa çıkmak zor diye düşünüyorum. Herhangi bir konuda eleştiriye açığım. Açıkçası açıklıkları ile gündeme gelen bir kaç cümle çaresizliği var üzerimde. Ne yapacağımı bilmiyorum. Ama nereden geldim? Nereye gidiyorum, ne zaman kime gidiyorum, tahmin edebiliyorum. Yolculuğun sonu istediğim yer olmayacak muhtemelen, o yüzden isteklerimi değiştirilebilecek düzeyde katılıkta tutuyorum. Beni etkileyen kelimeleri seç. Onları bulduğunda benimle beraber kelimelerimin yoksunluğuna ağlayabilme kudretine erişebileceksin. Gözyaşlarımızın tadı aynı. Bir tadımlık hayatım kaldı, onu da mahvetme, uzak durma, gel, bekliyorum.
Herkesin beğenisini kazanmak uğruna özgünlükten taviz vermenin sonu çoğu zaman hüsranla biter. Oysa belirli bir gözlem, dokunaklı bir anlatım, ironik bir durum, nükteli bir düşünce, zekice kurulmuş bir bağlantı, politik bir görüş ya da kendine özgü bir inançtan hareketle tasarladığınız yaratıcı bir çalışma, başkalarının kendilerini diledikleri gibi özdeşleştirebileceği mekanlar kurgulamanıza yardımcı olabilir. Öyle bir merdiven tasarlayın ki, günü geldiğinde ürkek bir gelin oradan rahatça inebilsin. Pencereye öyle bir şekil verin ki, muhteşem bir sonbahar günü oradaki ağacın seyrine doyum olmasın. Öyle bir balkon yapın ki, dünyanın en gaddar diktatörü çıkıp tebaasını oradan azarlayabilsin. Öyle bir oturma alanı oluşturun ki huysuz yeniyetmeler ebeveynlerini ve öğretmenlerini rahatça çekiştirebilsin. Özgün bir Fikre dayanarak tasarlamak, insanların binalarınızı kullanma ve anlama biçimlerini sınırlandırmaz; bilakis onları binalarınıza kendi yorumlarını ve mizaçlarını katmaya teşvik eder.
Yine onlarca kilometre yol, yine binlerce metre kumaşlar arasına sarılmış, buruşturulmuş sesler. Herkes biriyle dalga geçiyor. Dağlar da denizlerle dalga geçiyor olmalılar. Bazı yerlerde paralel bazı yerlerde dik uzanmaları bundan olsa gerek. Her dağ denize ulaşmanın isteksiz kıvrımlarıyla yoğrulurken direniş ara sıra gözle görünür hale gelir.
Yeni yetme üç çocuk kaldırımın kenarında birbirlerine bağırıyor. Biri diğerine sen sus senden bi bok olmaz diyor. Üçüncü zaten susuyor. Aralarındaki problem ne bilmiyorum ama herkes çok gergin. Yanlarına yanaşıyorum hafiften kulak kabartıyorum. İki kelime ile beni başlarından atıyorlar. Kelimeler pek önemli değil. kaldırımın karşısına geçiyorum. Yükseklerden bir ses. Beni kurtarın! Bir kaç kişi kadına bakıyor. Sonra bakışlar kadınla beraber yere iniyor. Yukarıda bir katil var, yüzü sandalyeye benziyor. Katil aşağı iniyor, aşağısı yetmiyor. Yerin dibine girmeli ama yer kabul eder mi? Bilinmiyor.
Varlığını diğer insanların varlığına borçlu olanlara ne demeli? Nasılsın mı? Sormanıza gerek yok. İyiler. Düşünmekten aciz varlıklar, mutlular. Ne zaman bu hale geldik? Fikirlerimiz yaşıtlarımızın beğenisi ile değer görmeye başladığından beri mi? Ya da daha kötüsü görüntümüzün güzelliği takdire şayan olma zorunluluğunu ilke haline getirdiğimizden beri mi? Öyleyse çok fazla zaman olmadı. Biz bu milenyumun otuz beş santimetre küplük hacme sığdırdığı mahkumlar olarak yaşıyoruz. Düşsel mutluluğumuz görsel hazza yerini bırakırken, bayrak elimizden düşüyor, eğilip almaya tenezzül etmiyoruz. Bayrak düştüğü için de önümüze gelene küfür, kıyamet. Ne ilginç varlıklar, şu var olduğunu kanıtlamaya çalışanlar. Hayatta iyilik yapmaya çalışan insanların bile hastalığı, marka olmaya çalışmak. Oysa bir elin verdiğini diğeri? Her neyse ne kadar zavallı bir durum bu. Ne zaman mutlu bir anı yakalamaya çalışsak, aslında onları küçük bir ekrana hapsedip, oradan izliyoruz. Kötü bir şeyi oradan görüp kınayıp, küfürler ediyoruz. Ne acı doğal gözler yerine yapay olan bilmem kaç megapiksellik adi gözleri kullanmaya başlamış olmamız. Ne acı hislerimizi gerçekten önemseyen insanlar yerine hayatımıza ucundan kıyısından temas etmiş üç beş yüz kişi ile paylaşıp buradan benliğimizin eşsiz notalarını görüş odalarındaki diğer mahkumlara dinletmeye çalışmamız. İki kişi az üç kişi fazla. Verilen değer sayısal rakamlara dökülmüşse burada düşünmemiz gereken bazı şeyler var. Soyut olan her şeyi somutlaştırıyoruz. Sonra ortaya çıkıp “Sanat soyut olmalı” diyor, soyutlaştırma çabası ile debelenip duruyoruz. Aslında sanat görebildiğimiz ama önemini kavrayamadığımız şeylerin bazı insanlar tarafından o şeylerin önemini kendi istediği yerde istediği zamanda ve istediği şekilde talep eden insanlara gösterme eyleminin başarısından başka bir şey de değil. Yani başarı öyküsünde başarı değil öykü olan, öykünün başarılı olması.
Kayıklar gördüm gökyüzünde geçen günlerde. Bazıları akşama doğru gidiyor. Bazıları gidecekleri yeri henüz bilmiyor. Gökyüzünde yüzmenin bir kaç olumsuz yönü var tabi kayıklar için. Çünkü gökyüzü de iki yüzlü. Akşamları ben miyim kararan? Kara bahtıma oturup ağlayan? Sabahları kalkıp kuşları sıcacık ağırlayan?
Yaşadığı ve zevk aldığı şeyler olmalıydı. Neden farklı olduğunu hissediyordu ki? Öyle olduğunu düşünse bile bunu bize söylemesi ne kadar anlamlı? Bizden farklıysa onu zaten anlayamayız. Bize kendini anlatmaya çalışan insan bizden farklı değildir. Anlaşılmaya ihtiyacı vardır çünkü. Yani yalnızdır. Yalnızlık bir yokluk hali değil yanlış anlaşılmasın. Yalnızlık bir his. Etrafında binlerce insan dahi olsa oturup ben ne yapıyorum diye bir dakika düşünebiliyorsan sen de yalnızsın. Zaten ölüm de yalnızdır. İnsan ölüme benzemeli biraz. Sade, ürkütücü, kurtarıcı, rahat ve rahatsız. Ne olduğu bilinmemeli insanın. Yani bizden farklı değilsin. Ama olmaya çalışıyorsun. Bütün devrimler sözcüklerle başlar. Önce farklı olduğunu söyleyeceksin. Sonra bunu kanıtlamaya çalışacaksın. Yalnız kaldığında da aynı mısın? Etrafına bak. Bir kitap görüyorsun, ona dönüşmeye çalışıyorsun. Kabul et çok kolay etkileniyorsun.
Yankıları yakalamaya çalışıyorum. Bazı insanlar deli olduğumu düşünmeye başladı bile. Onları aksine inandırmaya çalışmak gibi bir gaflete düşmeyeceğim. Düzensiz sevişmelerin sonucu dudak yaraları ve ruhsal çöküntü. Denge ile ilgili büyük problemlerim oluştu zamanla. Şarkılarım seni söylemiyor artık. Rastgele vücutlarda izlerini arıyorum. Seni bulamayacağımı biliyorum. Ama problem değil, ben zaten hayatımdaki birçok şeyi üzerimdeki sorumluluğu atmak için yapıyorum. Biraz vefasızlaştım anılara ve arkadaşlarıma karşı. Dert değil, beni seven böyle sevsin diyorum. Yanımdakilere mi bakıyorsun? Onları göremezsin, sen de biliyorsun…
Cümlenin ortasında yalnız kalmış bir harf gibi uyandım. uyandığım yer neresiydi, bilemedim. Evimmiş gibi hissettim. Hissetmenin güzel bir şey olduğunu o anda fark edememiştim. Öyle yavan bir histi. Bazen de kötü bir şey olabilir. Yerine göre değişir. Peki bu neyi değiştirir? Benim sana karşı var olma iddiasında direten hislerimi mi? Belki. Belki de kiraz ağacından düşen bir çocuğun düşlerini. Düşen bir çocuk ne düşünür ki? Ölümün ne olduğunu bile bilmiyor. Ne güzel. Belki de son kez uzandığında daldan alamadığı kirazı. Belki. Ölümün var olduğunu biliyorsun. Mutlu musun? Belki, yıllardır bu soruyu soruyorum. Soru aynı, insanlar ve cevapları farklı. Gerçi cevabı evet veya hayır olması gereken bir sorunun kaç farklı cevabı olabilir ki? Belki de milyonlarca, hayal gücüne bırakıyorum. Anlık düşüncelerimden yoruluyorum. İlgiyle yoğruluyorum. Yanlış anlaşılmak konusunda ilginç anlara şahit oldum. Bir uyku gibi hissizim, derinleşiyorum. Sonrası mahut hikaye, bir kalp krizi semti ziyarete gelir, bir ambulans sireni sessizliği gücendirir. Gece saatlerinde ağaçlara tırmanan insanlardan olma. Gecenin tam ortasına uzan, parmaklarını eğlenceye aç bir çingene gibi şıklat, sokak lambalarını yak, bu nevruzun ateşi, can yak, yalın ayak korlarda gez, kırları kıskandır. Yanlış olan bir ton şey yap, yanlışın yanılmaktan türemediğini topluma ispat et. Eğil, kulağına bir şey söyleyeceğim.
İnsan fikirden ibaret cansız bir varlıktır. İzinin ne kadar kaldığı ardında bıraktığın çizgilerinle değil, düşüncelerinle ölçülecektir. İnsanın iddiası varlığını ideası yokluğunu kanıtlamaya çalışır. Sen de insansın. Zamanın kırbacını yüzünde şaklatacağına inanmalısın. Dizginlenemeyen düşüncelerinin devrimi daimdir. Endişelenme, fikri eziyetimi henüz sunmadım. Bu sunum yüzyılın ilk kez gördüğü katran yağmuruyla bir gece vakti gerçekleşecektir. Hazırlıklı ol. Şemsiyen bir dağ kadar ağırlaşacaktır. Bu henüz şeytanın ilk başkaldırısı, ilk ötelenişi. Bugün en çok nereden aldıysan o binlerce volt elektrik yüklü yıldırımları gardını oraya kadar yükselt. Yine oradan alacaksın diğerlerinden daha güçlü ve yıkım dolu darbeleri. Yorgunluğun işine yarayacaktır deniz olmaya çalışan bendenizin. Bir ışık parlayacak, bir kahkaha patlayacak. Kinim etrafta kol gezecek. Ekinlerin ayaklar altında, böcekler gibi ezilecek. Ayakların buz kesecek. İtinayla dizdiğin o taşların yıkılması için bir rüzgar yetecek. Pencereden uzak dur! Şimdiye kadar ne düşündüysen ufacık bir yel, yerle bir edecek. Serseri gezegenler, zamane saatçileri, fizik yoksunu yosmalar, yazılmamış kitaplar. Yokluğunun yanıltıcı varsayımlarına inanma. Bilginliğine dizginlerini bırakmışsın, yanlışsın, er geç anlayacaksın. Bir dene, belki sen de yazarsın. Varlığın şiiri peşindesin, kötülüğün fikrinde, zikrinden bileceksin. Sen dünyadaki en koyu tene bir dövme olarak yazılacaksın. En fazla ne olduğunu zannediyorsan ondan fazla yanılacaksın. Yarın olmaya çalışma. Yalınsın. Sen o hep karşı kaldırımda bekleyecek olan, gün yüzlü ve mahcup kadınsın. Umarım bu devrik dünyadan, bu izbe rüyadan bir gün sen de uyanırsın.
Hiç! Hiç denge. Bir deniz dolusu imge. Sessiz sedasız gitmek hakkında bir dakika bile düşünme. Belki usulca kalkacaksın yattığın yerden. Ayakların kapıya yöneltecek yorgun bedenini. Zamanla ilgili anlatacaklarım var sana, sus ve sadece beni dinle. Dinlemiyorsun. Gidiyor gibi görünüyorsun. Gitme! Gitme demem işe yarayacaksa söylüyorum işte, gitme. Belki yalan söyleyeceğim sana belki aldatacağım seni. On dakika daha kalman için bütün günahlara gireceğim belki. Hiçbir vicdana sığmayacak terk edişler içindesin. Hiçbir serzenişe sığamıyorum, sana sığınıyorum, gitme!
Kayıklar gördüm gökyüzünde geçen günlerde. Bazıları akşama doğru gidiyor. Bazıları gidecekleri yeri henüz bilmiyor. Gökyüzünde yüzmenin bi kaç olumsuz yönü var tabi kayıklar için. Çünkü gökyüzü de iki yüzlü. Akşamları ben miyim kararan? Kara bahtıma oturup ağlayan? Sabahları kalkıp kuşları sıcacık ağırlayan?
Bu bir intihar mektubu değildir. Belki de mektup bile değildir. Zaten mektupların amacını yanlış anladı insanlık. Mektuplar birine yazılmamalıydı. Öylesine yazılıp öylesine bir yere gönderilmeliydi. Tanıdık insanlara mektup göndermek ayıp sayılmalıydı, olmadı. En güzel mektup, sahipsiz, yersiz, yurtsuz, renksiz, kokusuzdur. Bir bildiri değildir. Ben intihara benzetiyorum biraz. Yanyana gelince belki bu yüzden kulağa hoş geliyorlar. Yalnızlığın sonu intihar mektubudur.
Yankı! Bu duyduğumu sen de duydun değil mi? İnkar etme! Ben deli değilim, bu bir devrim, nasıl duymazsın güneşin doğum sancılarını, arşa uzanan çığlıklarını. Duvarlara çarpıyor, çöp tenekelerini yalayıp, dikenli tellerin arasında buraya kadar geliyor. Yolculuğu çok kısa değil, bu yüzden gün ışığı nefesimden çalıyor. Göğsümde bir baskı var, sen de aynı şeyi hissetmiyor musun? Yalan söylüyorsun! Daralıyorum, gözlerim kararıyor. Işığın tam içinde karanlıktayım. Sana söylüyorum. Dinle beni, gözlerim kapalı, etraf kırmızı, rüyada gibiyim, sararıyorum. Yanıyorum. Ten rengim eriyor, beyazlara ihanet ediyorum, o aydınlığın isteklerini yerine getiremedim, şimdi kötü olanı, sana dönüşüyorum.
Hayır. Dahası var. Biliyorum diye geçinen rahatsızlar. Duygusuz bencil nesil gerçek. Yedeni rezillik ağır akorlar. Altı karat pırlantalar, aylak karanlıklar. Kelimelerin tükenişi sivil darbe, dilin ne olduğundan habersiz, düet bir düşünceyle sahte. Kesintisiz dingin düşünce. Hayaletler her yerde benzersiz resimlerle. Yanıcı maddelerle bir sebze. Evin dışında bir yerde. Yenil yenilenebilir tüm düşüncelerine. Kel karga, ölü bebek bu evde. O kadar da sevinme. Yelelerini yerden topla, ağzını o kadar bozma. Ay gündüzden güzel değil, ay ışığı sahne. Bilirkişi teftişte bugünlerde. İyi saklan yaralardan, doğa elbet bir gün güler yüzüne. Sen hele bir sev de. Güleç fikirlerin kaderi toprak, yaz yağmurları, benzin, ayaklarda kırmızı oje.
Dünya biraz rezillik ve kötü şiir. Ne de olsa deliliğin şairi, işini bilir. Yanlış yazdığın tüm kafiyelere haddini bildir. Alın teri helal, ezilenindir. Yediğini herkes bilir, yeri değilse kim söyleyebilir? “Şaka yaptım, espriydi” bazen hayatını geri verir. Delilik emanetindir, saklarız elbette. Ama bizden sahiplik bekleme. Eminiz, evin değil. Çıkışlar acil, koşar adım katil, küçük ünlü, böcek, zehir.
Ses. Işık. Denge. Hile. Aslında savunulan her şey biraz hile. Sallantıda şimdi vaktimi geçirdiğim bu kulübe. Akıl olmayan beyinlere hücum. Haydi aşk ile. Kes sesini diyen notaların her biri birer imge. Gitmesine sakın izin verme. Anne edasında kadınların hepsinin yolu aynı. İzci karıncalar, karanlıkta aydınlanan yollar, ateş böcekleri. Serzeniş şairlerinden sıkıldık. “Hadi lan ordan” diyerek küskünlükler etrafta yankı! Kes sesini. İzle. Dingin düşünceleri bölüyor bir intihar, sözgelimi… düzen karşıtı bir çizgi olmalı, sesini duy, benliğini. “Yalan!” diye haykırışların etrafında şekillendir kendini, bir gezgini. Nereden kaçmaya çalışırsan oradan başlarsın yaşamaya, yak düzeni, düzensizliğini. Ses çoğalır ve kesilir karşıdaki, ezeli rakibi. Dur! Bu düşünce eylemi neredeyse ve kiminleyse aynı, dünyevi. Kaçabilirsen, münzevi, kaçarken yak o evi!
Kişilik, taş, gerilim, davranış… Söylediğiniz her şey aslında bir geri dönüşüme hizmet ediyor. Işığı görmezden gelemezsiniz. Boşuna uğraşlarınızın hepsi aslında bir kavrayış. Adil değil fikirleriniz. Ölüm; bu kadar basit değil derdiniz. Ölünce aslında ne kadar basit olduğunu anlarsınız. O kaçışlar, kaybolmaya çalışmalar, düzenli hissedilen önsezilerin yan etkileri altında kalıyor istekleriniz. Sizin o hiçbir kalıba sığmayan ılımlı tavırlarınız. Çileden çıkartan bir akıla geliş. Bir özenti sevginiz. Aslında o kadar kaba değilsiniz ve de anlayışsız. Siz sadece siz olmaya çalışmak konusunda biraz beceriksizsiniz. Dönmeye çalıştığınız her özden azade kişiliğiniz. Susuz kalmış edebiniz, sezginiz. Galibi olmayan bir savaşa tutuşmuşsunuz, sadece kaybedensiniz. Kaybedersiniz. Onları anlamak için onlardan olmaya gerek yok, anlamaya çalışın. Doğru ya, siz kendinize göre çok değersizsiniz. Sel gibi akıp giden bir devinim içerisindesiniz. Size bir şey anlatmaya çalışmıyorum. Ben de sizdenim. Ben sizi fark edebilen farklı bir sizim. Kalmadı izim. Kayboldum, mutlu olabilirsiniz.
Aşağı neresi yukarısı kimin? Bir soru gibiyim ne sorduğum belli ne cevabım. En çok da ben kimim? Cevabını bilmediğim sorular sormayı, sorularını bilmediğim cevaplara tercih ediyorum. Neyi bekliyorum? Bilmiyorum.
Sabrı taşmak ve sabrı kalmamak aynı şeyi ifade ediyorsa eğer gerçekten, varlıkla yokluğun ilişkisi şimdi tam burada çözülmeli. Dünya var ile yok arasında bir araf olmalı diye düşünmüştüm, bugün var yarın yok olma derdi dün ve bugün ile ilgili bir zaman meselesi değil mi acaba.? Zaman ne kadar aciz, bugün var olan şeyi yarın yok edebiliyor, geri dönüştürse de asla aynı şekle geri getiremiyor. Biz bekleyenler artık yorulduk, bizi zamanın olmadığı bir yere bir zaman belirtmeden göndermeli yetkililer. Yetkilerini sadece yetkinlikleri doğrultusunda kullanmayanlar var oldukça mümkün değil diyorsunuz, anlayabiliyoruz. Zaten onlar da var oldukları meziyetleri tutkuları ile yok ediyorlar.
24 temmuz
Tarkovsky’nin de gösterimine katıldığı “Ayna – Zerkalo” filminin Moskova’daki galasında, film sonrası Tarkovsky’ye filmle ilgili birçok soru sorulur. Eleştirmenlerin filmi tartışması o kadar uzar ki bir ara temizlik görevlisi kadın salona girer ve salondakilere, salonu temizleyeceğini, işlerinin ne zaman biteceğini sorar. İçerdeki eleştirmenlerden bazıları kadına “Burada çok karmaşık ve anlaşılması zor bir filmi tartışıyoruz, ne zaman biteceği belli olmaz.” gibilerinden bazı şeyler söylerler. Bunun üzerine temizlikçi kadın “Bunda bu kadar anlaşılmayacak ne var ki?” diye sorar. Bunun üzerine oradakiler şaşkın bir şekilde kadına filmden ne anladığını sorarlar. Kadın: “Sevdiklerinin ve onu sevenlerin hakkını asla ödeyemeyeceğini düşünen ve onları yeterince sevemediğini düşündüğü için vicdan azabı ve acı çeken bir adamı anlatıyor film” der. Bunun üzerine orada bulunan ve Rusya’nın yönetmen ve eleştirmen olarak önemli sinema adamları Tarkovsky’ye bakarlar. Tarkovsky “Bu sözlere ekleyecek başka hiçbir şeyim yok.” der ve konuşmayı bitirir.